ماجرای پرفراز و نشیب جنون گل لاله در هلند / اولین حباب اقتصادی چگونه شکل گرفت؟

این گزارش ماجرای پرفراز و نشیب گل لاله از ایجاد اولین حباب اقتصادی تاریخ تا تبدیل به مهمترین محصول صادراتی هلند را بیان می‌کند.

به گزارش رویداد شمال/  نگاهی به تاریخ حکایت از اتفاقاتی جالب و عجیب دارد که هرچند باورکردنی نیستند، اما در واقعیت اتفاق افتاده و در دل خود درس‌های بزرگی دارند. در این گزارش یکی از مشهورترین بحران‌های اقتصادی که به عنوان اولین حباب اقتصادی تاریخ شناخته می‌شود را روایت می‌کنیم.

گل لاله چگونه به هلند رسید؟

داستان حباب اقتصادی گل لاله که با نام جنون گل لاله (Tulip Mania) نیز شناخته می‌شود، به اواسط قرن هفدهم میلادی برمی‌گردد. در قرن ۱۶ میلادی و در عصر روشنگری هنگامی که سفیر وین برای مذاکره درباره مرز عثمانی و اتریش در اواخر فصل زمستان به قسطنطنیه سفر کرد، باغ‌های گل لاله سرزمین عثمانی توجه‌اش را به خود جلب کرد؛ گلی زیبا که بویی ندارد و در فصل زمستان هم می‌روید!

ساختار عجیب گل لاله و فصل رویش خاص آن و از طرفی هم اهمیتی که این گل در سرزمین و دربار عثمانی داشت (از گل لاله و نقش و نگار آن برای تزئین عبا و عمامه سلطان استفاده و در فصل رویش گل لاله جشن بزرگی برپا می‌کردند) سفیر وین را ترغیب کرد تا پیاز این گل را برای دوست گیاه‌شناس خود ارسال کند.

این گیاه‌شناس که از سوی امپراتور رُم مامور شده بود باغی از گیاهان دارویی در وین بسازد، با آزمایش روی پیاز این گل اطلاعات مختلفی درباره نحوه تکثیر و ویژگی‌های آن به‌دست آورد. او در سال ۱۵۹۳ به فرانسه سفر می‌کند و از قضا پیاز گل لاله را نیز همراه خود برده و در آن جا می‌کارد. پس از آن هم در سفر به شهری کوچک نزدیک لاهه هلند کنونی ( در آن زمان تحت حکومت اسپانیا بوده و اصلا هلندی وجود نداشته) و ادامه انجام آزمایشاتش روی گل لاله، متوجه می‌شود که آب و هوای این منطقه برای پرورش گل لاله بسیار مناسب است.

اوضاع سیاسی هلند در قرن ۱۶ و ۱۷

این منطقه که در آن زمان تحت حکومت اسپانیا بوده، درگیر جنگ‌های ۸۰ ساله بود. مذهب مردم اسپانیا در آن زمان کاتولیک بود، اما چند سال قبل از ورود گیاه‌شناسِ داستان به اسپانیا (همان هلند کنونی) ایالت‌های جنوبی اعتراض کرده و مذهب خودشان را به زیرشاخه کالونیسم پروتستان تغییر می‌دهند. این افراد جنگ‌های ۸۰ ساله را برای استقلال خود از اسپانیا شروع می‌کنند و در نهایت در سال ۱۶۴۸ هلند به طور کامل از اسپانیا جدا می‌شود.

نکته مهم ماجرا اما؛ به مذهب افراد ساکن این منطقه برمی‌گردد. کالونیستم بر سخت‌کوشی بسیار تاکید می‌کند و تجارت و کسب‌و‌کار و کسب ثروت از سوی این مذهب تمجید می‌شود، اما در عین حال توصیه این مذهب دوری از تجملات و توجه به زیبایی‌های طبیعت و هنر بوده است.

به همین دلیل پیروان کالونیسم بخش بسیار زیادی از درآمد خود را صرف تابلو‌های نقاشی گران قیمت، صدف‌های کمیاب و مظاهر زیبایی هنری و طبیعی می‌کردند.

دوران رونق خرید و فروش گل لاله

در نهایت گل‌های لاله به عنوان یکی از مظاهر زیبایی طبیعت در میان تاجران هلندی طرفداران بسیاری پیدا کرد و به مرور خرید و فروش پیاز گل لاله در میان این تاجران بسیار رونق گرفت و به دلیل تقاضای بالا، قیمت آن هم روز به روز افزایش داشت. برگ برخی از گل‌های لاله در اثر یک ویروس تغییر رنگ می‌دهد و رگه‌هایی از رنگی دیگر در آن‌ها پدیدار می‌شود. ویژگی این ویروس به گونه‌ای است که گل‌هایی که این ویروس را دارند تنها یکبار روییده و دیگر عمرشان تمام می‌شود. این گل‌ها به دلیل زیبایی منحصر به فرد و کمیابی، با قیمت‌هایی به مراتب بالاتر به فروش می‌رسیدند و تقاضا برای آن‌ها بیش‌تر بود.

اولین حباب اقتصادی تاریخ شکل گرفت

ادامه داستان به دسامبر سال ۱۶۳۶ تا فوریه ۱۶۳۷ مرتبط است؛ زمانی که آنقدر تقاضا برای گل لاله افزایش یافت که قیمت آن به ۱۲ برابر رسید. حتی در دوره‌هایی قیمت یک پیاز گل لاله به قیمت یک خانه نسبتا بزرگ در آمستردام نیز رسید به نحوی که برخی تاجران در ازای خرید پیاز گل سند یک خانه را می‌دادند.

علاقه شدید مردم به خرید پیاز گل لاله به یکباره تقاضای آن را افزایش داد و از طرفی هم ماهیت تکثیر گل لاله به گونه‌ای بود که عرضه آن افزایش نیافت و بازار با کمبود مواجه شد. کمیابی گل لاله در نوع ویروس زده آن به دلیل اینکه هیچ امکان تکثیری در آن وجود نداشت بسیار شدیدتر نیز بود.

از این واقعه تاریخی که در آن قیمت پیاز گل لاله به طور سرسام آوری افزایش یافت، به عنوان اولین حباب اقتصادی تاریخ یا جنون گل لاله هلندی یاد می‎‌شود.

اوراق گل لاله و اولین معاملات فردایی در تاریخ

رونق معاملات گل لاله در هلند نوآوری‌های جدیدی نیز به وجود آورد و معاملاتی که امروز آن‌ها را با نام معاملات فردایی می‌شناسیم در این دوره شکل گرفت. به دلیل محدودیت عمر گل لاله، در پاییز و زمستان هر سال پیاز گل‌هایی که در بهار می‌روییدند در معاملات دست به دست می‌شد. این معاملات را که امروزه آن را با نام معاملات آتی یا فردایی می‌شناسیم آن قدر رونق پیدا کرده بود که حتی یک پیاز گل لاله در طول روز بالای ۱۰ مرتبه خرید و فروش می‌شد. به همین علت دلالان گل لاله برای جلوگیری از آسیب به پیاز گل‌ها و محدودیت‌هایی که دست به دست شدن آن‌ها داشت، کاغذ‌هایی را به صورت رسید درست کرده بودند و به جای اینکه پیاز گل در معاملات جا به جا شود، این رسید‌ها نشان می‌داد که چه فردی صاحب گلی است که در بهار می‌روید. قیمت این اوراق نیز بر اساس انتظار افراد از قیمت گل لاله در فصل رویش، تعیین می‌شد.

هنوز عجایب این دوره تاریخی در هلند تمام نشده است. در برخی از روایت‌های تاریخی آمده است که فروشندگان گل لاله بروشور‌های تبلیغاتی با نقاشی‌هایی از شکل و رنگ احتمالی پیاز گل‌ها پس از رویش گل درست کرده بودند که برای پیش از معامله به خریداران نشان می‌دادند؛ بنابراین تقریبا می‌توان گفت روش تبلیغات با استفاده از بروشور نیز اولین بار به همین ۵۰۰ سال پیش بازمی‌گردد که تاجران هلندی کاتالوگ‌های رنگی برای تبلیغ و مارکتینگ محصولاتشان داشتند!

شنیدن این داستان تاریخی علاوه بر اینکه غیرقابل باور و عجیب جلوه می‎‌کند، نشان می‌دهد که مفاهیم علم اقتصاد چگونه در دل حوادث تاریخی شکل گرفته‌اند.

رونق تجارت لاله در هلند

پس از پایان جنون گل لاله در هلند، مردمان این سرزمین در پرورش گل لاله تبحر خاصی پیدا کردند و اخبار این اتفاق هم موجب شده بود که گل لاله طرفداران زیادی در طبقه اشرافی  کشور‌های دیگر دنیا به ویژه ارو‍پایی‌ها پیدا کند.

از طرفی هم به دلیل ویژگی‌های گل لاله که در مقابل سرما و گرما مقاوم و حمل و نقل آن نیز آسان بود، برای هلندی‌ها کالای مناسبی برای تجارت بشمار می‌رفت. با رونق تجارت گل لاله، یکی از مهمترین مشتریان تاجران گل لاله هلند، سلطان احمد سوم عثمانی بود.

نمود گل لاله در فرهنگ ایران و عثمانی

اگر به بازدید از طاق بستان رفته و علاقه‌ای به آثار تاریخی داشته باشید، احتمالا نقوش گل لاله بر سرستون‌های طاق بستان و ظروف نقره‌ای مربوط دوره ساسانی توجه شما را جلب کرده است. البته گل لاله در تمدن و فرهنگ ایرانی نیز نقش مهمی دارد و در آثار تاریخی و ادبی بسیاری اثراتی از آن دیده می‌شود، اما سوال اینجاست که گل لاله چگونه وارد فرهنگ ایرانیان شد؟

سرزمین اصلی گل لاله در قرن ۱۷ قرقیزستان بود. این دوران با دوره ساسانیان در ایران همزمان شد و به دلیل اینکه قلمرو ساسانیان به آسیای میانه نیز رسیده بود، به مرور گل لاله به فرهنگ ایرانی نیز ورود کرد.

گل لاله به دلیل زیبایی و سازگاری با آب و هوای سرد طرفدار‌های بسیاری در کشور‌های مختلف پیدا کرد. ترکان عثمانی هم در مسیر خود به بیزانس، پیاز این گل را به سرزمین خود بردند.

در ادبیات و شعر فارسی نیز اثر گل لاله بسیار به چشم می‌خورد. در اشعار شاعران بزرگ از رودکی و فردوسی تا نظامی و رباعیات خیام و غزلیات سعدی و مولوی و حتی  شعر‌های دوران معاصر مثل «از خون جوانان وطن لاله دمیده» از عارف قزوینی و «نشان داغ دل ماست لاله‌ای که شکفت» از هوشنگ ابتهاج.

هلند ساعتی ۴۰۰ هزار گل تولید می‌کند

در حال حاضر مهمترین محصول صادراتی هلند، گل است. گزارش‌هایی وجود دارد که این کشور در سال ۱.۷ میلیارد شاخه گل تولید می‌کند؛ یعنی تقریبا در هر ساعت ۴۰۰ هزار شاخه گل!

هلند ۶۰ تا ۸۰ درصد بازار جهانی گل را در اختیار خود دارد و در بین ۲۰ کشور برتر با بالاترین GDP در رتبه هفدهم قرار دارد.

در این داستان تاریخی سرزمین اصلی گل لاله قرقیزستان بود، در آثار تاریخی و ادبی ایران نقش بست و در میان مردمان سرزمین عثمانی محبوب شد، اما برای هلند تبدیل به وسیله‌ای برای رشد اقتصادی و جذب گردشگر شد. این داستان تاریخی درس‌های بسیاری از استفاده مناسب از فرصت‌هایی دارد که می‌توانند تغییرات بزرگی را به وجود بیاورند که آینده یک جامعه را دگرگون می‌کند.

نویسنده: علی بردبار